Giải phóng đích thực bao giờ cũng là tự giải phóng. Dân chủ
không phải là cái đem cho. Hơn ở đâu hết, trong giáo dục điều ấy càng rõ và
thiết yếu.
§ Được biết ông từng
đứng lớp, bằng quan sát của mình, theo ông, có khác biệt nhiều không giữa học
trò giỏi và học trò kém? Đó có phải là ở thái độ và kết quả học tập?
- Trước đây tôi có đi
dạy, gần đây có đứng lớp, chưa nhiều, và có làm việc với sinh viên, cũng chưa
thật nhiều lắm. Nhưng cũng đủ để tôi nhận ra một điều, đối với tôi là hết sức
thú vị, tôi đã nhiều lần kiểm tra, thấy là đúng.
Điều ấy thế này: Nói
chung không có học trò kém, có lẽ trừ một số ít trường hợp rất cá biệt, ở rất
ít người có thể bị "tai nạn" tổn thương về mặt sinh lý thế nào đấy.
Còn thì ở mỗi người, mỗi học sinh, mỗi sinh viên đều có một điểm gì đó đặc sắc.
§
Nếu mỗi người đều có những tiềm năng đặc biệt thì theo ông tại
sao trên thực tế, có người xuất sắc, có người không?
- Sở dĩ điều đó không
bộc lộ ra có lẽ chủ yếu là vì hai nguyên nhân: Thứ nhất, chúng ta muốn mọi
người đều giống nhau. Muốn đào tạo nên những người giống hệt nhau, có những đặc
sắc y như nhau, mà nhân loại thì đa dạng đến vô tận, thậm chí trong suốt lịch
sử không bao giờ có hai người hoàn toàn lặp lại.
Thứ hai, ta còn dở,
không nhận ra được cái đặc sắc tiềm ẩn trong từng người. Và điều này còn quan
trọng hơn nhiều, chính người đó, em học sinh hay sinh viên đó cũng không nhận
ra được chỗ đặc sắc riêng của mình, chính em cũng yên trí mình tầm thường, vô
vị, thậm chí u mê, dốt nát, và yên phận với số kiếp "trời đày",
"bẩm sinh" ấy, thường khi suốt đời.
§
Vậy tức là nền GD của chúng ta đã sai ngay từ cách đặt vấn đề?
- Tôi nghĩ chính sự
khác biệt của từng cá thể chứa đựng toàn bộ ý nghĩa, thiên chức, có thể cả nội
dung của công cuộc thiêng liêng mà ta gọi là GD. Giáo dục trước hết phải bắt
đầu bằng niềm tin rằng mọi người, mỗi người đều đặc sắc, đều chứa sâu trong
mình, giấu kín trong mình một năng lực nào đó.
Tạo hóa không bất công
với ai hết, ai cũng giỏi về một cái gì đó, người cái này, người cái khác. Không
có niềm tin ấy thì không thể, cũng không nên làm GD.
Ý nghĩa của GD, thiên
chức của nó, điều khiến nó là nghề cao quý nhất là ở chỗ nó làm công việc khó
khăn và thú vị nhất, hay ho và hạnh phúc nhất: Tìm cho ra, phát hiện và giải
phóng cái đặc sắc chìm ẩn trong mỗi học sinh, sinh viên.
Hoặc nói cho đúng hơn,
GD là giúp cho mỗi con người, mỗi học sinh, mỗi sinh viên trước hết tin rằng
mình là đặc sắc. Rằng mình có đặc sắc riêng, tự mình dò tìm và nhận ra được cái
đặc sắc ấy, và tự giải phóng nó, vì mình và vì xã hội, để cho mình tự tin làm
người đàng hoàng, và đem cái đặc sắc của mình cống hiến cho xã hội.
Như vậy, hiểu cho thật
đúng, GD là một cuộc tìm kiếm và giải phóng. Người thầy tìm kiếm cái đặc sắc
riêng ở mỗi người học. Người học tự tìm kiếm trong chính mình, tìm kiếm cho ra
chỗ đặc sắc riêng của mình, cùng với, hợp tác khăng khít với người bạn lớn là
người thầy. Một cuộc dò tìm, tự dò tìm đẹp nhất trong mọi dò tìm, khám phá ở
đời.
Đánh thức
§
Điều đó mang đến cho việc giảng dạy và học tập những ý nghĩa
mới, khác hơn rất nhiều với những gì chúng ta đang cảm thấy, và dường như thấy
sai ở một chỗ nào đó chưa xác định được?
- Có rất nhiều khía
cạnh sâu sắc khi GD được nhìn và hiểu như vậy.
Trước hết GD sâu đậm
tính nhân văn, và GD cũng dân chủ sâu sắc nhất. Nhân văn thì quá rõ rồi, vì nó
nhằm giải phóng những gì tốt đẹp nhất ở con người. Con người càng đậm chất
người khi biểu lộ được tất cả những gì tốt đẹp nhất trong mình.
Dân chủ, vì giải phóng
đích thực bao giờ cũng là tự giải phóng. Dân chủ không phải là cái đem cho, dân
chủ đem cho thì không phải là dân chủ, dân chủ là giúp cho người ta vùng lên tự
giải phóng. Hơn ở đâu hết, trong GD điều ấy càng rõ và thiết yếu.
Như vậy GD quả là công
cuộc vô cùng khó khăn, phức tạp, tinh tế (còn gì phức tạp, tinh tế hơn con
người, từng con người), nhưng cũng là công việc luôn mới mẻ và đầy hạnh phúc,
hạnh phúc nhất.
Luôn mới và hạnh phúc
vì mỗi lần ta lại đứng trước một con người, một thế giới mới, khác biệt, chưa
từng có, vô cùng bí mật, để mà bắt đầu một cuộc dò tìm và khám phá, giải phóng
mới, chưa từng có.
Đi học là hạnh phúc vì
được làm cuộc dò tìm trong thế giới của chính mình, đối với chính mình, cũng
hết sức bí ẩn, tự khám phá và tự giải phóng. Nói theo cách nào đó, đi học là
"tự sinh ra mỗi ngày".
Giáo dục là sáng tạo,
sáng tạo không ngừng. Mỗi lần lại tạo ra và tự tạo ra tác phẩm mới, chưa từng
có. Tôi thường nghĩ đến Tchékov khi bàn đến GD, khi nói về dạy và học. Định
nghĩa công việc của người nghệ sĩ tạc tượng trên đá, Tchékov bảo: Tạc một khuôn
mặt vào tảng đá là tước đi khỏi tảng đá tất cả những gì không phải là khuôn
mặt.
Bởi vì khuôn mặt vốn
đã có trong tảng đá rồi, giấu kín trong đó rồi. Người nghệ sĩ là người tin sự
hiện diện còn chưa bộc lộ, còn bị giấu kín ấy, nhìn thấy nó qua đá, và bằng
động tác gọi là "sáng tác" lột nó ra khỏi tảng đá
vốn nhốt nó.
Mỗi lần lại đánh thức,
mỗi lần làm một cuộc đánh thức, và vì là đánh thức những gì tốt đẹp nhất, hay
ho, mạnh mẽ nhất trong từng con người giữa vô số người vốn vô cùng đa dạng, nên
chẳng có cuộc đánh thức nào giống cuộc nào. Vừa cơ bản vừa sáng tạo không
ngừng. Giáo dục vì thế là một khoa học và một nghệ thuật, khoa học và nghệ
thuật khó nhất và đẹp nhất.
§
Tức là GD phải luôn sáng tạo, không khô cứng, không áp đặt?
- "Thao tác"
chủ yếu của GD là khêu gợi, GD tuyệt đối đối lập với áp đặt. Bởi vì, dù có giỏi
đến mấy người thầy cũng chỉ có thể giải phóng được tiềm năng của người học bằng
tác động sao đó, cho người học tự giải phóng được chính mình.
Như ai cũng đã biết,
đối với một người là vậy, mà đối với một dân tộc cũng vậy, không tự giải phóng,
không tự mình vùng dậy, bằng sức lực của chính mình thì chỉ là giải phóng giả,
rốt cuộc nô lệ vẫn mãi nô lệ! Mãi tăm tối, âm u. Giáo dục bằng áp đặt thì chỉ
làm cho người ta u mê thêm.
Thu Nhi (thực hiện)
(http://vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/113838/nha-van-nguyen-ngoc--dan-chu-khong-phai-cai-dem-cho.html)
* Ghi chú: Tựa bài đặt lại theo chủ blog.
